Πορτογάλος νομπελίστας Ζοζέ Σαραμάγκου

Έντυπη Έκδοση Κυριακάτικη Ελευθεροτυπία, Κυριακή 20 Ιουνίου 2010

Adeus, Ζοζέ Σαραμάγκου

Της ΣΤΑΥΡΟΥΛΑΣ ΠΑΠΑΣΠΥΡΟΥ

Ο πορτογάλος νομπελίστας Ζοζέ Σαραμάγκου, που έχασε προχθές τη μάχη για τη ζωή στα 88 του χρόνια, εξακολουθούσε ώς το τέλος, με κάθε ευκαιρία, να συστήνεται όχι μόνο ως άθεος αλλά και ως κομμουνιστής.

Δεν επρόκειτο όμως για μια ρομαντική του προσκόληση σ' ένα σύστημα που καταποντίστηκε κατά τον περασμένο αιώνα, όσο για μια δήλωση πίστης εκ μέρους του στη δημιουργία ενός καλύτερου κόσμου.

«Δεδομένου ότι οι δημοκρατίες δεν παίρνουν την απόφαση να σεβαστούν τα ανθρώπινα δικαιώματα, ίσως ένας καινούριος κομμουνισμός, αποκαθαρμένος από τα εγκλήματα και τις βιαιότητες του παρελθόντος, να καταφέρει να φέρει σε πέρας μια τέτοια αποστολή. Ας προσευχηθούμε γι' αυτό», έλεγε σε συνέντευξή του στην «Κ.Ε.» με αφορμή την παρουσία του στις εκδηλώσεις «Πάτρα, Πολιτιστική Πρωτεύουσα της Ευρώπης 2006». Οσο για την «Ευρώπη των πολιτών», στα μάτια του Σαραμάγκου δεν ήταν παρά «μια κακόγουστη φάρσα, ένας μύθος για να κοιμόμαστε όρθιοι», στην εποχή όπου ο παγκόσμιος φιλελευθερισμός «είναι μια όχι και τόσο καινούρια μορφή του ολοκληρωτισμού».

Συγγραφέας, ποιητής, σεναριογράφος, δημοσιογράφος και στο λυκόφως της ζωής του οργισμένος μπλόγκερ, ο Ζοζέ Σαραμάγκου ήταν γόνος αγροτικής οικογένειας, η ανέχεια της οποίας τον οδήγησε να γραφτεί σε τεχνική σχολή, αντί για το κλασικό γυμνάσιο. Μετά την αποφοίτησή του εργάστηκε για λίγο ως μηχανικός αυτοκινήτων και στη συνέχεια πέρασε στο χώρο των εκδόσεων ως δημοσιογράφος, μεταφραστής και βιβλιοκριτικός.

Πρωτοεμφανίστηκε στη λογοτεχνική σκηνή με το μυθιστόρημα «Η γη της αμαρτίας» που εκδόθηκε μεσούσης της δικτατορίας του Σαλαζάρ, περνώντας μάλλον απαρατήρητο (1947), ενώ, αντίθετα, το πολύ μεταγενέστερο «Κατά Ιησούν Ευαγγέλιο» (1991) εξόργισε σε τέτοιο σημείο τα μέλη της κοινότητας των καθολικών της χώρας του, ώστε ν' απορριφθεί από την τότε συντηρητική κυβέρνηση της Πορτογαλίας η υποψηφιότητά του για το Ευρωπαϊκό Βραβείο Λογοτεχνίας και να μετακομίσει ο ίδιος οικογενειακώς στο νησί Λανθαρότε των Κανάριων Νήσων -εκεί όπου έμελλε ν' αφήσει και την τελευταία του πνοή.

Μέχρι να τιμηθεί με Νόμπελ το 1998 -κάτι που κανείς συμπατριώτης του δεν είχε καταφέρει έως τότε- τα σημαντικότερα έργα του Σαραμάγκου, πέρα από το «Κατά Ιησούν...», ήταν τα «Η χρονιά που πέθανε ο Ρικάρντο Ρέις», «Η πέτρινη σχεδία», «Η ιστορία της πολιορκίας της Λισαβόνας», «Περί τυφλότητος» και «Ολα τα ονόματα». Μια σειρά από παραβολές, δηλαδή, «υποστηριγμένων από τη φαντασία, τη συμπόνια και την ειρωνεία», σύμφωνα με το σκεπτικό της Σουηδικής Ακαδημίας, μέσα από τις οποίες ο Σαραμάγκου «κάνει διαρκώς κατανοητό εκείνο το μέρος της πραγματικότητας που μας διαφεύγει».

Παρά το Νόμπελ και τη διεθνή αναγνώριση, ο πορτογάλος συγγραφέας αποδείχτηκε εξαιρετικά παραγωγικός και στη συνέχεια, και πάντα πρόθυμος να στηλιτεύσει τις παρεκτροπές των απανταχού ισχυρών. Στο λογοτεχνικό του σύμπαν ήρθαν να προστεθούν νέα αλληγορικά μυθιστορήματα, με την ίδια πάντα μακροπερίοδη πρόζα («Ο άνθρωπος αντίγραφο», «Περί φωτίσεως») ένα βιβλίο με τις παιδικές του αναμνήσεις καθώς και το «Τετράδιο», με ύλη αντλημένη από το προσωπικό του blog, με πρόλογο του Ουμπέρτο Εκο. Μια συλλογή κειμένων όπου αυτός ο «εκλεπτυσμένος υφαντουργός παραβολών» έθετε στο στόχαστρο από τον Μπερλουσκόνι ώς τον πάπα κι από τον Μπους ώς το κράτος του Ισραήλ.

Κύκνειο άσμα του Σαραμάγκου έμελλε να είναι ο «Κάιν» (2009). Μια νουβέλα με πρωταγωνιστές «τον Κάιν, τον Θεό και την ανθρωπότητα», που επίσης προκάλεσε βίαιες αντιδράσεις από την Καθολική Εκκλησία και αναμένεται να εκδοθεί από τον «Καστανιώτη».